Caspar Schwenckfeld

Urodzony w Gryfowie Śląskim Kaspar Schwenckfeld bezspornie należy do grona najwybitniejszych śląskich uczonych doby odrodzenia. Dzieła i rozprawy Schwenckfelda nierzadko były podstawowymi źródłami informacji o faunie, florze, geologii i geografii Śląska i to na długie stulecia. Jego szerokie zainteresowania i bogata spuścizna naukowa zadziwiają badaczy po dziś dzień.

Przyszły „śląski Pliniusz” urodził się 14 sierpnia 1563 r. w rodzinie gryfowskiego burmistrza, Melchiora Schwenckfelda. Po ukończeniu szkoły elementarnej w rodzinnym mieście zapisał się na wydział filozoficzny uniwersytetu lipskiego. Po dwóch latach studiów, w 18. roku życia, Kaspar Schwenckfeld otrzymał tytuł bakałarza. W 1587 r. na uczelni w Bazylei uzyskał doktorat z filozofii oraz medycyny i powrócił do rodzinnego miasta, gdzie otrzymał posadę medyka miejskiego.
Niedługo po przyjeździe do Gryfowa Kaspar ożenił się z Elżbietą Steudner, pochodzącą z wpływowej rodziny mieszczańskiej. Absolwent bazylejskiej uczelni stał się wkrótce znaną osobistością, zarówno na Śląsku, jak i na Łużycach. W 1591 r. z propozycją objęcia stanowiska lekarza miejskiego zwróciła się do niego rada miejska Jeleniej Góry. Schwenckfeld zwlekał i dopiero po dwóch latach uległ namowom mieszczan jeleniogórskich. W nowym miejscu zamieszkania został nie tylko lekarzem miejskim, określanym wówczas terminem „phisicus ordinarius”, ale także osobistym medykiem Krzysztofa Schaffgotscha, właściciela uzdrowiska cieplickiego. W 1605 r. po śmierci swej pierwszej żony, Schwenckfeld przeniósł się do Zgorzelca, którego władze od lat zabiegały o sprowadzenie znanego uczonego nad Nysę Łużycką. 9 czerwca 1609 r., cztery lata po osiedleniu się w Zgorzelcu, będąc w pełni sił twórczych Schwenckfeld niespodziewanie umiera. Słynny lekarz rodem z Gryfowa nie ukończył nawet 46 roku życia.

Schwenckfeld podejmując się pionierskich badań z zakresu botaniki, zoologii, geografii, balneologii niezmiernie wzbogacił wiedzę o Sudetach Zachodnich. Wielki gryfowianin swą wiedzę medyczną łączył z zamiłowaniem do nauk przyrodniczych. Prace swoje przeprowadzał przede wszystkim w terenie, podczas licznych wędrówek po mało wtedy jeszcze znanych Górach Izerskich oraz najbliższych okolicach rodzinnego Gryfowa Śląskiego. Piesze wycieczki o charakterze florystycznym i faunistycznym Schwenckfeld kontynuował także po przenosinach do Jeleniej Góry. W latach 1593-1605 starał się poznać głównie Karkonosze, a innym pasmom górskim takim jak Góry Kaczawskie czy Rudawy Janowickie uczony poświęcił już zdecydowanie mniej czasu. W sumie Schwenckfeld zbadał obszar liczący blisko 4 000 km2, który rozciągał się od Nysy Łużyckiej na zachodzie po Bramę Lubawską na wschodzie. Owocem wieloletnich, żmudnych i czasochłonnych badań naukowych polegających na rejestracji znajdowanych roślin i minerałów była praca pt. „Stirpium et fossilium silesiae catalogus” (Katalog roślin i minerałów Śląska), którą Schwenckfeld wydał w Lipsku w 1600 r. Dwie pierwsze księgi owego dzieła poświęcone są lokalnej florze (uczony zebrał na Śląsku 1449 gatunków roślin), zaś trzecia część zawiera spis 184 minerałów występujących w Sudetach Zachodnich. Praca Schwenckfelda przez blisko dwa stulecia nie miała sobie równych i stanowiła najważniejsze kompendium wiedzy o szacie roślinnej i florze Śląska.

Inną bezprecedensową pracą urodzonego w Gryfowie uczonego było wydane w 1603 r. w Legnicy monumentalne dzieło pt. „Theriotropheum Silesiae czyli Zwierzyniec Śląski”. W zamierzeniach autora ta licząca blisko 600 stron książka miała być podręcznikiem dla nauczycieli i studentów. Theriotropheum składa się z sześciu ksiąg i ma charakter słownika faunistycznego. Uczony podzielił świat zwierzęcy na pięć zasadniczych grup: czworonogi, płazy, ptaki, ryby, owady. Obok informacji o anatomii zwierząt, sposobach odżywiania się czy rozmnażania w książce można także znaleźć dane o rozmieszczeniu poszczególnych gatunków, dzięki czemu ta szczegółowa inwentaryzacja fauny śląskiej jest bardzo cenną publikacją. W oparciu o nią możemy dokładnie poznać różnorodność świata zwierzęcego naszego regionu u progu czasów nowożytnych. Schwenckfeld wykazywał duże zainteresowanie wodami mineralnymi. Jego wydana w zgorzeleckiej oficynie praca pt. „Grűndliche Beschreibung des hirschbergischen warmen Bades” (Zgorzelec 1608 r.) uchodzi za prekursorską w dziedzinie śląskiej balneologii. Wielki gryfowianin dokonał w niej analizy fizycznych i chemicznych właściwości cieplickich źródeł, a także sporządził listę chorób, które jego zdaniem, mogą być leczone tymi wodami. To, że Cieplice Śląskie stały się kurortem o międzynarodowej renomie w znacznej mierze jest zasługą właśnie Schwenckfelda i jego najstarszej monografii uzdrowiska.

Schwenckfeld należał także do grona badaczy, którzy zapoczątkowali powstanie nowożytnej geografii naszego regionu. Gryfowianin jest twórcą geograficzno-historycznego opisu Śląska, który zatytułowany został „Silesiae geographica brevis delineatio”. Chyba nie będzie wielką przesadą stwierdzenie, iż jego autor należał do właściwych odkrywców Karkonoszy i sąsiednich pasm górskich.