Ehrenfried Walter von Tschirnhaus

Ehrenfried Walter von Tschirnhaus (1657-1708)

Uczony, wynalazca i filozof okresu wczesnego oświecenia, Ehrenfried Walter von Tschirnhaus przyszedł na świat 10 kwietnia 1651 r. w Sławnikowicach. Urodził się w domu Krzysztofa i Elżbiety Eleonory, z domu baronówny Achyll of Stirling. Po mieczu uczony pochodził ze starego zniemczonego czeskiego rodu Czernusów, od wieków zasiedziałego na Górnych Łużycach (początkowo pod Zawidowem, a później w Sławnikowicach i Wyrębie). Matka filozofa wywodziła swój ród ze Szkocji. Sławnikowicki uczony otrzymał swe drugie imię na cześć dziadka Waltera, barona Achylla of Stirling, Szkota w służbie króla duńskiego Chrystiana V, poległego w wojnie trzydziestoletniej.

Ehrenfried Walter już od samego dzieciństwa wykazywał nieprzeciętne zainteresowanie nauką. Najpierw zdobywał wiedzę pod kierunkiem guwernera Nataniela Heera, a następnie uczęszczał do gimnazjum w Zgorzelcu. Po ukończeniu gimnazjum Tschirnhaus, mając 17 lat, wyjechał do Holandii i rozpoczął studia matematyczne, medyczne i przyrodnicze na uniwersytecie w Lejdzie, przodującej na przełomie XVII i XVIII w. uczelni w Europie. W Holandii Tschirnhaus poznał się z Benedyktem Spinozą, jednym z największych filozofów czasów nowożytnych. Ehrenfried bardzo szybko zaskarbił sobie przyjaźń i zaufanie oryginalnego myśliciela, który raczej stronił od świata i żył w odosobnieniu. Po śmierci Spinozy (1677) Tschirnhaus zajął się wydaniem dzieł filozoficznych mistrza. We wrześniu 1675 r. bawiąc w Paryżu Tschirnhaus poznał jeszcze inną ważną osobistość swojej epoki - filozofa i matematyka Gotfryda Wilhelma Leibniza.

Obydwu uczonych przez długie lata łączyła serdeczna przyjaźń. Na manuskryptach Leibniza z lat 1675-1676 zachowały się własnoręczne adnotacje Tschirnhausa świadczące o ich ścisłej współpracy na niwie matematycznej (Leibniz pracował w tym czasie m.in. nad sformułowaniem podstaw rachunku różniczkowego).
W latach 70. i 80. XVII w. Tschirnhaus odbywał liczne podróże po zachodniej Europie (Anglia, Włochy) i nawiązywał nowe znajomości, m.in. z filozofem Malebranchem i słynnym ministrem Ludwika XIV Colbertem, w domu którego otrzymał posadę guwernera (Tschirnhaus uczył syna ministra matematyki). W 1681 r. wrócił na krótko do rodzimego majątku w Sławnikowicach, ale już w 1682 r. ponownie odwiedził Holandię i Francję. Ukończenie swego najważniejszego dzieła, rozprawy filozoficzno-matematycznej pt. „Medicina mentis”, które zostało dedykowane królowi Ludwikowi XIV, zapewnia Tschirnhausowi członkostwo we francuskiej Akademii Nauk. Nawiasem mówić, syn dziedzica ze Sławnikowic dostąpił tego zaszczytu jako pierwszy cudzoziemiec. Niestety, członkostwo w elitarnej Academie des Sciences nie wiązało się z żadnymi apanażami, na co Tschirnhaus bardzo liczył. Przypuszczalnie Ludwik XIV wziął „rycerza Górnych Łużyc” (tak się często sławnikowicki uczony przedstawiał na Zachodzie) za bogatego arystokratę, będącego w stanie samodzielnie finansować swe prace badawcze.

Powróciwszy do Sławnikowic zajmował się eksperymentami optycznymi. Postawił w swym majątku hutę szkła i szlifując soczewki pracował nad budową palących zwierciadeł. W 1686 r. skonstruował w Sławnikowicach zwierciadło mogące stopić wszystkie znane wtedy metale. Od czasu podróży odbytej po Włoszech Tschirnhausowi nie dawała spokoju sprawa odkrycia tajemnicy produkcji porcelany (w XVII w. znali ją tylko Chińczycy). Na rozwikłanie zagadki twardej porcelany strawił kawał życia. Po wykonaniu setek doświadczeń udało mu się w końcu, jako pierwszemu w Europie, otrzymać stopioną masę porcelanową, która była wszelako zbyt szklista. Prace kontynuował do końca życia na przemian w Sławnikowicach lub w Dreźnie. W czasach panowania Augusta Mocnego wtajemniczył w całą sprawę alchemika Böttgera. W 1709 r. Böttger zdołał wynaleźć białą porcelanę,ale Tschirnhaus już nie żył. Tym sposobem cała sława odkrywcy
drogocennej ceramiki przypadła jego pomocnikowi.

Największym marzeniem Tschirnhausa było utworzenie w Saksonii akademii naukowej wzorowanej na francuskiej. Instytucja ta miała według niego utrzymywać się m.in. ze sprzedaży porcelany i szkła. Niestety, pomysłu Tschirnhausa nie udało się wdrożyć w życie przede wszystkim ze względów finansowych. Uczony ze Sławnikowic nie znajdował należytego wsparcia pieniężnego u kurfirstów saskich. W związku z powołaniem akademii Tschirnhaus odbył nawet w 1704 r. podróż do Sandomierza, w którym przebywał August Mocny i spisał z nim stosowną umowę. Król polski i elektor saski obiecał w końcu sfinansować powstanie akademii. Przeniesienie się wojny północnej na teren elektoratu i nałożenie przez króla Szwedów wysokich kontrybucji na mieszkańców Saksonii pokrzyżowało realizację ambitnych planów Tschirnhausa. W 1709 r. Karol XII poniósł klęskę na Ukrainie i nic nie stało na przeszkodzie utworzeniu wymarzonej przez Tschirnhausa placówki naukowej, tyle tylko, że zabrakło już samego projektodawcy. Przyjaciel Spinozy i Leibniza zmarł w nocy z 10 na 11 października 1708 r. Jego zwłoki spoczęły w kościele w Sławnikowicach.